Độc đáo Tết Khu Cù Tê của người La Chí ở xã Bản Phùng, Bản Máy

Ở Hoàng Su Phì, người La Chí định cư chủ yếu ở xã Bản Phùng, Bản Máy, kinh tế chủ yếu là phát nương làm rẫy, trồng lúa trên những thửa ruộng bậc thang mà mình khai phá. Vào dịp tháng 7 (Âm lịch), tiết trời mát mẻ, công việc của người nông dân ít bận rộn, các trưởng làng thường tụ họp nhau lại cùng tổ chức Tết Khu Cù Tê để tưởng nhớ Tổ tiên, cầu cho làng bản, gia đình ấm no hạnh phúc, cây lúa tốt tươi, mùa màng bội thu, đồng thời, truyền lại cho lớp cháu con các bài cúng của dân tộc mình.Thời gian ăn Tết của mỗi bản dài hay ngắn do hội đồng già làng, trưởng bản quyết định, nhưng không quá 15 ngày.

Tết Khu Cù Tê gọi theo tiếng La Chí bản địa tức là "Tết uống rượu", đây là ngày tết quan trọng nhất trong một năm của người La Chí. Ngoài ra, Khu Cù Tê được coi là nhà cộng đồng để thờ cúng Tổ tiên của người La Chí. Như vậy, Tết Khu Cù Tê có nghĩa là Tết được tổ chức tại nhà cộng đồng. Riêng tại bản Máy, việc cúng Tết chỉ diễn ra trong từng gia đình, mâm cúng được bày trên các tàu lá chuối rừng trải trên mặt sàn.

Việc tổ chức Tết Khu Cù Tê của người La Chí phải tuân thủ những luật lệ chung của cộng đồng. Đầu tiên là việc bầu ra người chủ trì lễ cúng (là trưởng tộc, tiếng địa phương gọi là Mổ Cóc). Người được đề cử phải là người đã lập gia đình, đã có con, gia đình hạnh phúc, không vi phạm luật lệ của làng bản, có uy tín trong cộng đồng, trong nhà không có người ốm yếu. Hội đồng trưởng tộc sẽ lấy chân gà khô để xem, nếu chân gà tốt thì người đó mới được làm, những người phụ giúp cho người chủ trì (gọi là So vé).

Trước ngày Tết, các hộ gia đình đi phát quang, dọn cỏ ở các ngôi mộ và kính cáo Tổ tiên biết ngày mở Tết, dặn người chết không được đi đâu và chờ trưởng họ mời về ăn Tết. Riêng ở Bản Máy, người dân làm việc này vào ngày 03/3 (Âm lịch). Các hộ gia đình chuẩn bị nấu rượu hoẵng để cúng (loại rượu được làm từ gạo nếp, nấu lên để nguội, đem ủ cùng một loại men cổ truyền gồm 12 thứ lá lấy ở trên rừng như: mạc hầu, pở sẩm, lạc nỏa buộc, pi pi, nắng kề, sính cà, thủ ối, nha nà ti, nhàng cha nóc chỉn, bác nhài, nhạc thào lâm, mạc ượt). Rượu được ủ trong thời gian từ 1,5 – 02 tháng có màu trắng đục, vị ngọt thơm.

Lễ cúng của người La Chí gồm có thịt trâu (được mổ vào ngày Tý, ngày Mùi); xôi, thịt gà, thịt lợn, rượu hoẵng, sừng trâu. Người La Chí quan niệm, “trần sao âm vậy”, nên người sống cúng xôi để Tổ tiên có lúa trồng trọt, cúng thịt trâu cho Tổ tiên có trâu cày ruộng. Riêng sừng trâu (Khâu vài) được rửa sạch hết mùi rồi đem đi phơi nắng, cưa ngắn bớt phần gốc và khoan một lỗ tại đầu nhọn của sừng, xỏ một sợi dây để treo cùng chiếc giỏ (La mổ) và một củ gừng ở gian giữa của ngôi nhà, đó chính là bàn thờ tổ tiên của người La Chí.

Theo phong tục truyền thống của người La Chí, Tổ tiên được thờ tính từ 3 đời trở lại, những linh hồn này sẽ được mời về khi cúng tại nhà trưởng tộc của các dòng họ. Các gia đình tập trung tại nhà trưởng tộc, khi đi mang theo một chai rượu, một gói xôi, một miếng thịt. Họ mặc quần áo truyền thống, những người được trưởng tộc chỉ định giúp việc sẽ ngồi xung quanh một mâm gỗ có các giỏ đựng, gói xôi, gói thịt. Họ giúp trưởng tộc cúng để gọi hồn những người đã mất về ăn Tết. Khi cúng, trưởng tộc buộc củ gừng vào sợi chỉ và cầm bên tay phải, tay trái cầm sừng trâu, bên trong đựng rượu hoẵng, miệng đọc bài cúng ba đời. Trưởng tộc sẽ mời các linh hồn là nam giới trước tiên, khi các linh hồn nam giới về đầy đủ, trưởng tộc sẽ mời các linh hồn nữ giới về. Các linh hồn này về sẽ nhập vào những người phụ giúp việc cho trưởng tộc. Khi các linh hồn đã về đông đủ thì trưởng tộc và các linh hồn (nhập vào những người giúp việc) cùng ăn xôi, uống rượu hoẵng, uống nước cà đắng. Nước cà đắng có tác dụng xua đuổi những tà ma bám theo linh hồn người chết khi quay về nhà. Nhờ uống nước này, mà tà ma không vào được nhà, không quấy rối linh hồn và người sống trong những ngày Tết. Riêng thịt trâu dùng để cúng có thể xào với gừng, người xào thịt trâu không được nếm trước, nếu không sẽ bị coi là phạm thượng, bị tổ tiên trách phạt.

Trong lễ cúng, trưởng tộc và những người phụ giúp phải mặc quần lá tọa, áo năm thân, đầu cuốn khăn màu đen, tay đeo vòng bạc. Người La Chí không dùng tiền giấy bản trong lễ cúng, vì theo họ, xưa, người La Chí cùng các tộc người khác đi tìm đất canh tác. Các tộc người khác nhanh chân hơn, nên họ đi đến vùng đất nào, thì đánh dấu vùng đất ấy, bằng việc dùng cỏ khô đốt thành các đống tro nhỏ. Người La Chí đi rất chậm, họ xếp ba tảng đá kê thành bếp và dùng cành củi, thân cây to để nấu ăn. Với địa hình sườn núi dốc, thường xuyên có gió lớn và mưa to, nên các đống tro, đốt từ cỏ của các tộc người khác bay đi hoặc trôi hết, chỉ những bếp kê ba tảng đá, có vết cháy xém đen của người La Chí còn sót lại. Các tộc người khác nhận đất đó là của họ nhưng không tìm được những điểm đánh dấu của mình, đành phải nhường lại đất cho người La Chí. Chính vì vậy, khi có người chết, các tộc người khác phải tung tiền giấy với dụng ý là mua đất của người La Chí để chôn. Người La Chí nhiều đất không phải cầu cạnh ai, không cần mua đất của ai, nên không phải dùng tiền giấy là vì lẽ ấy.

Sau lễ cúng này, các gia đình trong họ mới được phép làm cỗ mời họ hàng đến ăn, họ cũng dùng sừng trâu chứa rượu hoẵng gọi Tổ tiên dòng họ của mình về chứng giám cho lòng thành của con cháu, nhờ  Tổ tiên phù hộ cho người trong họ ngày càng đông, sức càng mạnh, ngô, thóc đầy bồ, đầy nhà, trâu, ngựa đầy chuồng... lễ vật chuẩn bị cho lễ cúng gồm có thịt gà, thịt lợn và nhất định phải có thịt chuột nấu chín bởi quan niệm của người La Chí cho rằng con chuột là con vật thông minh, biết tự tìm thức ăn, ở đâu có thức ăn thì ở đó có chuột. Các đồ lễ được bày lên mảnh lá chuối trên chiếc bàn ăn cơm hàng ngày.

Nghi thức đánh trống tết Khu Cù Tê ở Bản Phùng

Ngày Tết cuối, dân làng tập trung tại nhà Trưởng tộc làm lễ đánh trống để tiễn Tổ tiên trở về thế giới bên kia. Theo quan niệm của người La Chí, đây là ngôi nhà thiêng, không ai được phép phá huỷ, hoặc làm tổn hại. Lễ cúng tiễn Tổ tiên được tổ chức ngoài trời, bên cạnh nhà trưởng tộc, diễn ra từ trưa đến 3 giờ chiều dù mưa hay nắng. Trưởng tộc và người phụ giúp đặt những mâm lễ đã chuẩn bị trước ở dưới đất, lần lượt đọc các bài cúng tiễn đưa Tổ tiên về lại thế giới bên kia. Cúng xong, họ cùng nhau nhảy múa và đánh trống. Khi tiếng trống kết thúc, đồ cúng mà các dòng họ mang đến được bày ra, tất cả mọi người tham dự cùng thụ hưởng. Trong khi ăn uống còn có màn hát đối đáp nam nữ. Hát xong cũng là lúc Tết Khu Cù Tê kết thúc.

Tết Khu Cù Tê của người La Chí có lịch sử lâu đời, là dịp người trong dòng tộc, họ hàng về sum họp, tưởng nhớ Tổ tiên, cầu mong cuộc sống ấm no, hạnh phúc, qua đó góp phần duy trì và củng cố mối gắn kết cộng đồng, dân tộc. Hiện nay, các Lễ thức tổ chức tết Khu Cù Tê của người La Chí xã Bản Phùng, Bản Máy đã được các Trường học đưa vào giáo dục văn hóa truyền thống trong Nhà trường theo Nghị quyết số 02-NQ/TU ngày 06/01/2016, của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Hà Giang khóa XVI (nhiệm kỳ 2015 – 2020).

Tái hiện Lễ thức Tết Khu Cù Tê trong giáo dục văn hóa truyền thống ở trường PTDT BT THCS  xã Bản Phùng

Đến Bản Phùng, Bản Máy vào tháng 7 âm lịch hàng năm, nếu may mắn du khách sẽ được tham gia nghi thức văn hóa độc đáo của người La Chí như Tết Khu Cù Tê; lễ mừng cơm mới, thưởng thức nhiều đặc sản của người dân bản địa nơi đây như vịt bầu, cá chép ruộng bậc thang, thắng cố ngựa, món ăn chế biến từ da trâu; đặc biệt là uống rượu hoẵng bằng sừng trâu mang lại cảm giác mới lạ, thú vị níu giữ bước chân du khách khi đến du lịch tại địa phương.

Chủ nhà rót rót rượu hoẵng mời khách

Du khách uống rượu hoẵng bằng sừng trâu ở Bản Phùng

Với những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học tiêu biểu của di sản, Tết Khu Cù Tê của người La Chí ở Hà Giang (trong đó có xã Bản Phùng, Bản Máy huyện Hoàng Su Phì) đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được công nhận năm 2015.

Ma Thị Thơ – Hoàng Su Phì