Di tích kiến trúc nghệ thuật phố cổ Đồng Văn

Năm 1887, Thực dân Pháp chiếm đóng Hà Giang, với vị thế trọng yếu, Đồng Văn đã được chọn xây dựng lỵ sở, đồn bốt phục vụ cho việc cai quản vùng đất này. Công việc xây dựng các lỵ sở, đồn bốt được hoàn thành vào năm 1925. Những người già ở Đồng Văn kể lại: Thời kỳ đó hầu hết các ngôi nhà ở khu vực Đồng Văn lợp cỏ ranh. Vào dịp tết năm 1923 xảy ra một vụ hoả hoạn đã thiêu trụi nhiều nhà dân và chợ Đồng Văn cũ. Sau vụ hoả hoạn, người Pháp cho san ủi xây dựng lại khu chợ. Họ thuê thợ giỏi từ Tứ Xuyên (Trung Quốc) sang xây dựng, thời gian kéo dài hơn 2 năm, từ năm 1923 đến 1925.

Phố cổ về đêm

Ở vùng thấp, vùng đồng bằng người ta sử dụng gạch đất nung để kiến thiết, xây dựng nhà cửa; còn ở vùng Cao nguyên đá Đồng Văn đâu đâu cũng là đá, với kinh nghiệm, tay nghề cùng kỹ thuật tạc đẽo đá điêu luyện, các thợ đá vùng Tứ Xuyên (Trung Quốc) đã biến những tảng đá xanh trong vùng thành những "viên gạch đá" khổng lồ phục vụ cho việc xây dựng nhà cửa; đồng thời từ đôi bàn tay khéo léo họ đã tạo ra những tảng kê chân cột với nhiều loại hình kích cỡ khác nhau; trên đó trang trí các băng hoa văn với nhiều chủ đề, mô típ khác nhau - tạo cho công trình có nét mềm mại, cổ kính. Cùng thời gian này một số ngôi nhà liền kề với khu chợ được xây dựng nhà sau nối tiếp nhà trước thành hai dãy nhà hình chữ L vây quanh chợ. Như vậy, những ngôi nhà cổ ở phố cổ Đồng Văn không phải được xây dựng cùng một thời kỳ mà được hình thành trong nhiều năm từ cuối thế kỷ IX đến nửa đầu thế kỷ XX.

Tổng thể kiến trúc các ngôi nhà trong khu phố cổ có nét khá t­­ương đồng: Cột gỗ, có 2 tầng (tầng gác và tầng trệt); t­­ường chình đất, một số thì xây bằng gạch dầy 0,50m, các vì kèo, cột gỗ đ­­ược làm bằng gỗ nghiến, không có mộng thắt, chạm trổ cầu kỳ nh­­ưng kết cấu gỗ hiện nay còn khá nguyên vẹn. Mái lợp ngói âm d­ương - một loại ngói đặc trư­­ng của đồng bào các dân tộc thiểu số ở vùng biên giới phía Bắc. Nhìn về tổng thể, phong cách kiến trúc của Phố cổ Đồng Văn có sự giao thoa kết hợp giữa kiến trúc truyền thống của cư­­­ dân bản địa với kiến trúc của c­­­ư dân vùng Hoa Nam (Trung Quốc) còn tồn tại đến nay rất ít gặp ở nước ta.

Chợ phố cổ giờ đã thành điểm trưng bày và bán các sản phẩm truyền thống kết hợp với dịch vụ

Với hơn 20 ngôi nhà có niên đại trên dưới 100 năm tuổi ở phố cổ Đồng Văn thì cổ nhất và mang dấu ấn của kiến trúc Hoa Nam (Trung Quốc) là nhà của dòng họ Lương. Ngôi nhà này được xây dựng vào khoảng năm 1890, theo phả họ đến nay có 7 thế hệ đã từng sinh sống trong ngôi nhà này. Giáp với chợ cổ về phía tây bắc có một toà nhà còn khá nguyên vẹn xây mang đậm dấu nét kiến trúc Hoa. Ngôi nhà này do ông Lương Trung Tú thuê thợ Tứ Xuyên (Trung Quốc) xây dựng cùng thời gian với xây chợ (1925).

 Nói đến phố cổ Đồng Văn, ngoài vẻ đẹp vật thể của những ngôi nhà cổ kính rêu phong, chúng ta còn thấy nét văn hoá đặc trưng của vùng Cao nguyên đá. Mặc dù sống ở phố chợ, việc kinh doanh buôn bán có các yếu tố của thị trường, thương trường nhưng người ta sống với nhau có tình làng nghĩa xóm không chèo néo, giành giật khách. Những ngày thường, hầu hết các gia đình đều đem ra chợ bán những sản vật cây nhà lá vườn hoặc hàng tạp hoá nhập về từ Trung Quốc theo đường tiểu ngạch. Trong xóm, mỗi khi có gia đình nào tổ chức những việc cần đông người như dựng nhà, đám cưới, đám tang... cả khu phố đều tập trung vào giúp đỡ. Các ngách cổng của các gia đình (dựng ngay bên cạnh nhà) đều được dựng thông với nhà hàng xóm, để khi có việc cần, họ sẵn sàng chạy qua ngách đó đi vào sân sau. Đến vùng cao nguyên đá thăm phố cổ Đồng Văn, thăm chợ phiên vùng cao để được hòa mình vào dòng văn hóa bản địa. Có thể nói chợ phiên là nơi thể hiện rõ nét nhất bản sắc văn hóa của người dân nơi đây, không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa giữa các dân tộc mà còn là nơi giao lưu, kết bạn của những chàng trai cô gái, ngày hội của đồng bào nơi đây, một hình ảnh đẹp mang đậm bản sắc không nơi nào có được. Xác định đư­ợc giá trị của phố cổ Đồng Văn, những năm qua Ủy ban nhân dân huyện Đồng Văn đã tổ chức một số hoạt động ở khu phố cổ: Định kỳ hàng tháng tổ chức đêm rằm phố cổ, chợ đêm...đ­ược bà con nhân dân trong khu phố cổ đồng tình hư­ởng ứng; gây đ­ược ấn tư­ợng cho tốt du khách. Di tích kiến trúc nghệ thuật phố cổ Đồng Văn được xếp hạng cấp quốc gia năm 2009; mặc dù trải qua rất nhiều năm và những thăng trầm lịch sử nhưng kiến trúc của ngôi nhà phố cổ Đồng Văn vẫn được bảo tồn một cách nguyên vẹn.

Nguyễn Vân