Độc đáo và quyến rũ sông Miện miền biên cương

Sông Miện khỏa xanh nõn nà ngọc bích

Một ngày xuân lạnh Quý Mão 2023, chúng tôi lại rời Hà Nội lên thành phố Hà Giang thăm thú một số di tích thắng cảnh, trong đó có sông Lô chảy qua phố thị. Buổi sớm sông lạnh phố thưa vắng. Sự yên tĩnh của phố núi vừa lành lạnh vừa bí ẩn. Rời cột mốc số 0 điểm check-in nổi tiếng bên bờ sông Lô ngay trung tâm thành phố Hà Giang, chúng tôi tiếp tục hành trình lên cao nguyên đá Đồng Văn vốn đã được UNESCO công nhận Công viên Địa chất toàn cầu. Bên phải quốc lộ 4C là dòng sông xanh màu ngọc bích uốn lượn chảy dài ven sườn núi, rồi sông tách xa khỏi quốc lộ mấy mươi cây số mới gặp lại chạy song song nhau ở Quản Bạ và Yên Minh, đồng thời làm ranh giới tự nhiên giữa hai huyện này của tỉnh Hà Giang.

"Sông Lô mùa này màu nước xanh ngọc đẹp quá". Tôi vừa dứt lời thì anh tài xế tên Đăng "thổ địa" vùng này chỉnh ngay: "Đây là sông Miện. Sông Lô từ bên phía xã Thanh Thủy, huyện Vị Xuyên chảy vào thành phố Hà Giang mới gặp sông này. Dòng sông Miện tuy ngắn nhưng gần như khúc nào cảnh cũng đẹp. Bốn mùa nước sông gần như đều trong xanh".

Tôi ngỡ ngàng. Suy nghĩ chủ quan lâu nay đánh lừa mình. Sông nước Hà Giang thường được biết đến là sông Lô, sông Chảy, sông Gâm, sông Nho Quế chứ cái tên sông Miện thì tôi chưa nghe bao giờ. Anh Đăng còn cho biết lưu vực sông Miện có nhiều điểm thú vị đáng khám phá nhưng còn ít du khách biết đến. Từ lời giới thiệu hấp dẫn của tài xế, chúng tôi quyết định không theo kế hoạch ban đầu đi thẳng lên phố cổ Đồng Văn mà dừng chân một ngày đêm ở khu vực quanh sông Miện.

Bắt nguồn từ tỉnh Vân Nam bên Trung Quốc có tên Bát Bố Hà, sông Miện chảy vào nước ta qua các huyện Quản Bạ, Yên Minh, Vị Xuyên ở Tây Bắc tỉnh Hà Giang trước khi đổ vào sông Lô tại phường Quang Trung, thành phố Hà Giang. Sông Miện là phụ lưu cấp 1 nằm bên bờ trái sông Lô, hay nói cách khác trong lòng sông Lô kể từ thành phố Hà Giang về xuôi có "dòng máu" sông Miện hòa vào.

Mặc dù chiều dài chỉ khoảng 60km nhưng sông Miện phối hợp với núi rừng hoang sơ dệt nên bức tranh sơn thủy hữu tình quyến rũ cho cao nguyên đá, đồng thời là nguồn lợi kinh tế về thủy sản, thủy lợi, trồng trọt,… đặc biệt là hệ thống thủy điện gồm 6 bậc với 6 nhà máy được vận hành, điều chỉnh theo số hiệu bậc.

Lòng hồ thủy điện Sông Miện có diện tích trên 35ha ở xã Thuận Hòa, huyện Vị Xuyên nằm giữa vùng sơn thủy hữu tình còn là điểm tham quan lý tưởng cho du khách. Trên dòng chảy xuyên sơn, sông Miện hiện lên nhiều hình ảnh sinh động khác nhau. Có đoạn lòng sông nhỏ lách khe núi hẹp. Có đoạn lại phình rộng ra qua thung lũng, làng mạc. Có đoạn dòng sông thẳng tắp êm đềm. Có đoạn lại uốn lượn với những khúc cua nước chảy mạnh tạo nên ghềnh thác.

Vì vậy, sông Miện như bản tình ca khi trầm khi bổng, lúc dịu dàng bolero lúc tăng tốc tango. Dù thả bộ trên bờ hay đi thuyền dọc theo dòng sông trong "vòng vây" núi đồi đều mang lại cho chúng ta một cảm giác khoái lạc khác biệt. Sông Miện như người đẹp kiêu sa mà núi đồi như những gã khổng lồ "trồng cây si" trước sắc nước hương trời:

Giữa vòng vây cơn ghen đồi núi
Sông Miện khỏa xanh nõn nà ngọc bích
Núi đồi nghiêng nghiêng những gã si tình
 Ta hóa cây cô đơn bờ hoa tam giác mạch
Ngắm sông khỏa xanh hờ hững áo xuân thì
Vực thẳm bỗng âm vang tiếng đá nứt ngựa phi.
Một vùng thiên nhiên, văn hóa kỳ thú!

Càng khám phá lưu vực sông Miện càng phát hiện nhiều điều kỳ thú từ thiên nhiên tới con người. Nằm dọc hai bên bờ sông là những đồi cọ, đồi chè, đồi ngô, rừng cây, nương rẫy, làng mạc với những nếp nhà sàn lúc ẩn lúc hiện của đồng bào dân tộc thiểu số. Một không gian vùng cao hùng vĩ mà êm đềm. Một môi trường sống còn hoang sơ mà yên ả, thanh bình.

Do nước sông xâm thực và đứt gãy Tân kiến tạo khoảng 500 triệu năm trước mà hình thành một hẻm vực dài hơn 1km rất độc đáo nằm ở thôn Đầu Cầu 1 và thôn Đầu Cầu 2, xã Cán Tỷ, huyện Quản Bạ. Hai bên hẻm vực là vách đá vôi dốc đứng với nhiều hình thù kỳ thú trong không khí mát lạnh. Đây là một trong những điểm nhấn quan trọng của sông Miện, góp phần tạo nên Cụm Di sản Hẻm vực sông Miện - Cán Tỷ chạy dọc hai bên quốc lộ 2C từ Quản Bạ lên Yên Minh được UNESCO rất quan tâm.

Cán Tỷ là một vùng đất khô đầy núi đá vôi. Theo tiếng Mông, "cán" có nghĩa là khô, "tỷ" là đất. Ngoài hẻm vực, vách núi đứt gãy thì cụm di sản này còn có thềm tích tụ đá cổ đổ lở, các cửa thung lũng treo trên đỉnh vách núi, hang động, thành cổ, làng dệt, rừng gỗ nghiến cổ thụ hiện còn 7 cây rất to có tuổi khoảng 250 năm bên cạnh nhiều cây nghiến nhỏ mọc xen kẽ…

Nằm ở vị trí rất hiểm yếu án ngữ hẻm vực sông Miện với con đường huyết mạch của khu vực biên giới Việt - Trung, thành cổ Cán Tỷ do quân đội Pháp xây dựng từ năm 1887, ngay thời gian đầu đóng vùng biên giới Hà Giang. Công trình quân sự kiên cố này gồm hai bức tường thành bằng đá hộc có bề dày gần 1m nằm đối diện nhau qua sông Miện, với các lỗ châu mai trên tường thành hướng về phía Bắc. Ngoài ra, còn có một hệ thống lô cốt vững chắc nằm dọc tường thành và tại điểm cuối tường thành có hang đá lớn dùng làm nơi trú ẩn quân lính, kho chứa vũ khí quân trang. Bây giờ, trải hơn 135 năm mưa gió và chiến tranh, tường thành đã dần đổ nát nhưng vẫn giữ được nét cấu trúc chính của một công trình nghệ thuật quân sự cổ, lưu giữ ký ức những giai đoạn lịch sử bi thương và oai hùng của dân tộc.

Cây nghiến cô đơn nổi tiếng Hà Giang nằm ở Cán Tỷ là một phần của rừng nghiến cổ thụ ngày xưa. Nằm tách xa một mình, cây nghiến này đứng trên sườn núi đá nhìn xuống vực sâu có dòng sông Miện đang chảy qua. Gần đây, một con đường tránh của Quốc lộ 4C được mở chạy dưới chân cây nghiến, nên dễ dàng cho du khách tìm đến. Thân cây 5 người ôm, cao khoảng 40m, tán lá sum suê. Dáng cây nghiêng nghiêng về phía vực, với nhiều cành như những cánh tay khổng lồ vươn vẫy bầu trời. Dưới gốc cây có một hốc nhỏ được hình thành tự nhiên khá bắt mắt. Các nhà khoa học đã xác minh rằng, cây cô đơn này cùng những cây thuộc rừng nghiến cổ thụ ở Cán Tỷ là loại nghiến đỏ vô cùng quý hiếm trên thế giới.

Được xem là một trong những cây cô đơn đẹp nhất Việt Nam, biểu tượng vươn lên của con người Hà Giang sinh tồn trên cao nguyên đá khô cằn, cây nghiến cổ thụ được Ban Quản lý Công viên Địa chất toàn cầu UNESCO bảo vệ cẩn thận. Trong điều kiện sống khắc nghiệt nhưng cây cô đơn và cả rừng nghiến vẫn xanh tốt quanh năm, được đồng bào các dân tộc thiểu số ở đây gìn giữ từ đời này sang đời khác, cả khi chiến tranh biên giới xảy ra ác liệt. Điều đó chứng tỏ những cây nghiến cổ thụ thiêng liêng, đặc biệt là cây cô đơn bên vực sông Miện, còn có ý nghĩa về mặt đời sống tâm linh:

Cô đơn cây cây có cô đơn
Hun hút vực sâu đường chỉ xanh sông Miện
Tầng trời mênh mang hiên ngang cây cô đơn
Canh giữ núi sông đưa đón bạn đường
Những lứa đôi vô tình lịch sử đau thương trận mạc
Đâu biết đêm đêm cây an ủi nguyện cầu bao kiếp sinh linh.

Đến với sông Miện không thể bỏ qua những thắng cảnh xung quanh liên quan mật thiết với dòng sông biên giới này. Đó là hang động Lùng Khúy (nghĩa là Rồng trong Đá) dày đặc thạch nhũ, măng đá gắn liền truyền thuyết về chiếc giếng thần tình yêu giữa một cô gái Mông xinh đẹp và thần rồng giáng trần mang mưa cung cấp nước cho con người đang khô hạn. Đó là đèo Quản Bạ với Cổng Trời cao vun vút mở cửa vào núi rừng biên giới bí ẩn Hà Giang, xung quanh là những ngọn núi cao chót vót, dưới chân là con đường ngoằn ngoèo len lỏi giữa mây và núi, xa xa lác đác những ngôi làng nhỏ nằm rải rác trong thung lũng… Và ấn tượng nhất là núi đôi Quản Bạ hay còn gọi núi Cô Tiên, điểm nhấn kỳ ảo của một vùng sông núi hiểm trở đẹp như giấc mơ. Núi đôi như cặp nhũ hoa khổng lồ quyến rũ của người đẹp thiên nhiên ẩn mình.

Truyền thuyết kể rằng, một chàng trai khôi ngô tuấn tú người Mông thổi đàn hay tới mức làm mê mẩn, ngất ngây tâm hồn nàng tiên Hoa Đào. Nàng bí mật giáng trần tìm gặp và yêu say đắm chàng trai. Mối tình hạnh phúc của họ hạ sinh một con trai kháu khỉnh. Biết tin, Ngọc Hoàng nổi giận. Hoa Đào mãi cầu xin nhưng không được vị Ngọc Hoàng bảo thủ, đành để lại cặp vú căng đầy để nuôi con.

Nhờ dòng sữa mẹ ngọt ngào từ bầu vú tuyệt đẹp kia mà khí hậu vùng này mát mẻ, rau củ hoa quả đều thơm ngon. Còn nước mắt đau buồn chìa lìa của Hoa Đào đã hóa thành dòng sông Miện uốn lượn ôm mãi mảnh đất tình yêu mà nàng quyết gửi trao. Hoa Đào bay về trời nhưng trái tim nàng, tinh thần nàng mãi mãi gắn liền với sông Miện và đất trời Quản Bạ. Thì ra, cái màu xanh ngọc bích bốn mùa đẹp tới nao lòng của sông Miện lại chính là nước mắt của tiên nữ, đến núi đồi cũng nghiêng ngả si tình huống hồ người trần mắt thịt như ta!

Nam Việt, Báo Văn nghệ  ONLINE Công an